Σήμερα το πρωί, με τον καφέ στο χέρι, άνοιξα τον υπολογιστή και άρχισα να χαζεύω τις εικόνες στο timeline μου. Είναι σχεδόν τρομακτικό το πώς, μέσα σε λίγα λεπτά, ξεδιπλώνεται μπροστά σου όλη η αντίφαση της εποχής — κι εσύ, ακίνητος θεατής, παρακολουθείς αποσβολωμένος. Όχι επειδή δεν έχεις επίγνωση, αλλά γιατί ο ρυθμός και ο όγκος των πληροφοριών υπερβαίνουν τη δυνατότητα επεξεργασίας.
Και κάπως έτσι, ενώ ετοιμάζεσαι για τη δουλειά — πιθανότατα κακοπληρωμένη και στην οποία θεωρείσαι αναλώσιμος — ξεδιπλώνονται μπροστά σου εικόνες μιας παγκόσμιας αποδιάρθρωσης: η γενοκτονία στη Γάζα, διαδηλώσεις πνιγμένες στα δακρυγόνα, ο γάμος ενός μεγιστάνα, η κηδεία ενός ροκ σταρ, διαφημίσεις για μαγικά χάπια «ευτυχίας».
Κι εσύ, παγιδευμένος σε ένα σύστημα σε αντιμετωπίζει σαν κάτι που μπορεί εύκολα να αντικατασταθεί, προσπαθείς να βγάλεις άκρη. Κατανοείς τη βία που σε περιβάλλει, αλλά δυσκολεύεσαι να τη βιώσεις ως εμπειρία που σε αφορά άμεσα.
Η ανισότητα ως βάση του κόσμου
Κι όμως, υπάρχει ένα νήμα που ενώνει όλα αυτά: η ανισότητα και η αδικία.
Ανισότητα που δεν είναι εξαίρεση ούτε ατύχημα — είναι δομική και θεσμοθετημένη. Οι υπερδισεκατομμυριούχοι — το κορυφαίο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού — συγκεντρώνουν μόνοι τους το 44% του παγκόσμιου πλούτου και έχουν αυξήσει την περιουσία τους κατά 33,9 τρισεκατομμύρια δολάρια από το 2015 — ποσό που θα αρκούσε για να εξαλειφθεί η παγκόσμια φτώχεια 22 φορές.
Το επόμενο 10% — δηλαδή οι δισεκατομμυριούχοι και πολυεκατομμυριούχοι — συγκεντρώνει επιπλέον 40% του παγκόσμιου πλούτου. Δηλαδή, το πλουσιότερο 11% συνολικά ελέγχει το 84% του παραγόμενου πλούτου, αφήνοντας το υπόλοιπο 89% του πληθυσμού να μοιράζεται μόλις το 16%. Και ακόμη κι αυτό δεν μοιράζεται δίκαια: η μεσαία τάξη — περίπου το 33% του πληθυσμού — απορροφά το 15,5%, ενώ το φτωχότερο 56% επιβιώνει με το εναπομείναν 0,5%.
Πίσω από αυτούς τους αριθμούς κρύβεται μια καθημερινότητα φτιαγμένη από φτώχεια και αδικία. Αφηγούνται την ιστορία μιας πυραμίδας, όπου κάθε βαθμίδα τρέφεται από τις σάρκες εκείνων που βρίσκονται από κάτω — και όλοι μαζί από την τελευταία: το “αναλώσιμο” 56%.
Η φτώχεια σημαίνει απουσία επιλογών: να μην μπορείς να βρεις δουλειά στα 25 ή να χάνεις τη δουλειά σου στα 50. Να μην έχεις ρεύμα, καθαρό νερό, γιατρούς ή σχολείο. Να διαλέγεις αν θα φας ή αν θα αγοράσεις φάρμακα. Να συναινείς στην εκμετάλλευσή σου επειδή δεν υπάρχει άλλη επιλογή.
Κι αν η απόλυτη φτώχεια αφορά το μισό πλανήτη, η ανασφάλεια και η απουσία προοπτικής επεκτείνεται και στη λεγόμενη μεσαία τάξη — εκείνη που κάποτε πίστευε πως μπορούσε να ανέβει κοινωνικά και τώρα βλέπει τη σκάλα να εξαφανίζεται.
Από την πανδημία στην αίσθηση της αναλωσιμότητας
Τίποτα από αυτά δεν είναι καινούριο. Όμως μια ακραία εξωτερική συνθήκη, όπως η πανδημία του COVID-19, λειτούργησε ως επιταχυντής και μεγεθυντικός φακός. Δεν δημιούργησε τις ανισότητες — τις φώτισε. Τις έκανε πιο ωμές, πιο βίαιες.
Ήταν η στιγμή που, για πρώτη φορά στη σύγχρονη δυτική ιστορία, εκατομμύρια άνθρωποι ένιωσαν τι σημαίνει να είσαι αναλώσιμος. Όχι μόνο οι μετανάστες στα σύνορα ή οι άστεγοι στις πόλεις. Αλλά και οι εργαζόμενοι πρώτης γραμμής, οι ευάλωτοι, ακόμα και τα μεσαία στρώματα που μέσα σε λίγους μήνες βρέθηκαν χωρίς δουλειά, χωρίς εισόδημα, χωρίς καμία στήριξη.
Η αίσθηση της αναλωσιμότητας δεν ήταν άγνωστη. Υπήρξε ήδη το 2005, μετά τον τυφώνα Κατρίνα, όταν δεκάδες ασθενείς εγκαταλείφθηκαν στα νοσοκομεία της Νέας Ορλεάνης. Στο Memorial Medical Center, 45 άνθρωποι πέθαναν μέσα στο κτίριο, χωρίς να εκκενωθούν.
Το 2009, η γιατρός Anna Pou και τρεις ακόμη εργαζόμενοι κατηγορήθηκαν πως χορήγησαν θανατηφόρες δόσεις μορφίνης και άλλων ουσιών σε ασθενείς «που δεν μπορούσαν να μεταφερθούν». Η υπόθεση δεν οδήγησε σε καταδίκες, αλλά άφησε να αιωρείται ένα βασανιστικό ερώτημα: σε συνθήκες κρίσης, ποιος ζει, ποιος πεθαίνει — και ποιος αποφασίζει;
Δεκαπέντε χρόνια μετά, η πανδημία έθεσε τα ίδια ερωτήματα, αυτή τη φορά σε παγκόσμια κλίμακα. Το 2021, το 10% του πλανήτη είχε εξασφαλίσει πάνω από το 75% των διαθέσιμων εμβολίων, ενώ στην Αφρική λιγότερο από το 3% του πληθυσμού είχε εμβολιαστεί.
Οι ηλικιωμένοι πλήρωσαν επίσης βαρύ τίμημα. Σε πολλές χώρες, ;όσοι έμεναν στα γηροκομεία πέθαναν κατά εκατοντάδες — συχνά μόνοι, απομονωμένοι, χωρίς την παραμικρή ιατρική φροντίδα. Σε κάποιες χώρες, τα πρωτόκολλα έκτακτης ανάγκης έθεταν ρητά τους ηλικιωμένους σε χαμηλή προτεραιότητα όταν έπρεπε να επιλεγεί ποιος θα νοσηλευτεί.
Εδώ, δεν έχει σημασία αν κανείς αμφισβητεί ή όχι τα εμβόλια. Αυτό που μετράει είναι ο συμβολισμός: Δεν ήταν μεμονωμένα περιστατικά, αλλά η έκφραση μιας βαθύτερης λογικής: μιας λογικής που ιεραρχεί τις ζωές με βάση την ηλικία, τη χρησιμότητα και το «αν αξίζουν».
Όταν η ασφάλεια γίνεται επένδυση
Κι ενώ η φροντίδα αποσύρεται, η στρατιωτική θωράκιση ενισχύεται. Το ΝΑΤΟ και η ΕΕ δρομολογούν στρατηγικές εξοπλισμών. Το 2022, η ΕΕ ίδρυσε το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας (EDF) ύψους 8 δισ. ευρώ. Το 2023, η Ursula von der Leyen πρότεινε την Ευρωπαϊκή Αμυντική Ένωση, με επενδύσεις σε drones, όπλα και τεχνολογίες παρακολούθησης.
Οι εταιρείες που ωφελούνται είναι γνωστές: Airbus, Thales, Leonardo, Indra. Τεχνολογίες που εφαρμόζονται ήδη σε εμπόλεμες ζώνες, όπως η Γάζα, μετατρέπουν την επιτήρηση σε κυριαρχία και την κρίση σε ευκαιρία για μεταφορά δημόσιων πόρων σε ιδιωτικά συμφέροντα.
Η ασφάλεια γίνεται βιομηχανία· η τεχνολογία, όπλο. Η αγορά ασφάλειας συνόρων αναμένεται να φτάσει τα 65–68 δισ. δολάρια έως τα τέλη του 2025. Η τεχνητή νοημοσύνη στον τομέα αυτόν προβλέπεται να αγγίξει τα 190,6 δισ.
Η ενοποίηση στρατού, πολιτικής και τεχνολογίας διαμορφώνει μια νέα ελίτ, όπου την εξουσία ασκούν venture capitalists και data engineers. Οι τεχνολογικοί συνταγματάρχες δεν διοικούν τάγματα — ελέγχουν υποδομές, πλατφόρμες και αλγορίθμους.
Δεν πρόκειται πλέον για ένα απλό στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα, αλλά για ένα πλήρως ενοποιημένο στρατιωτικο-πολιτικο-τεχνολογικό σύστημα, όπου η τεχνολογία είναι όπλο και οι CEO οι νέοι στρατηγοί.
Τα κέρδη των λίγων, η σιωπή των πολλών
Ο πόλεμος είναι επένδυση υψηλής απόδοσης και χαμηλού ρίσκου. Δεν χρειάζεται στρατός — αρκεί ένας αλγόριθμος. Δεν απαιτείται δημόσια έγκριση — αρκεί ένα συμβόλαιο. Οι μάχες δεν δίνονται στο πεδίο αλλά στα δεδομένα, τα cloud και τα χρηματιστήρια.
Πολιτικές αποφάσεις για πόλεμο, εξοπλισμούς και καταστολή περνούν στα χέρια ιδιωτικών παρόχων. Η βία βαφτίζεται «λύση ασφαλείας». Οι ίδιες τεχνολογίες που εφαρμόζονται σε εμπόλεμες ζώνες, επανέρχονται για να διαχειριστούν τη σκέψη μας και να ρυθμίσουν τον δημόσιο λόγο. Τεχνολογίες και πλατφόρμες που δεν μπορούμε να αποφύγουμε — και τις οποίες όλοι χρησιμοποιούμε καθημερινά.
Οι κυρίαρχοι παίκτες είναι: Airbus, Lockheed Martin, Elbit, IBM, Palantir, Accenture, G4S κ.ά. Οι βασικοί τους επενδυτές είναι οι συνήθεις ύποπτοι: Vanguard, BlackRock, Capital Group, State Street. Οι μετοχές τους προέρχονται από ταμεία σύνταξης, ασφαλιστικά ιδρύματα και πανεπιστημιακά κεφάλαια — δηλαδή από εμάς.
Η χρηματοδότησή τους βασίζεται άμεσα ή έμμεσα στα δημόσια ταμεία. Και έτσι ξέρουμε πολύ καλά: όταν μας λένε ποιος ζει και ποιος πεθαίνει, ποιος έχει πρόσβαση στα φάρμακα, ποιος θα μπορέσει να αποπληρώσει το φοιτητικό ή το στεγαστικό του δάνειο, το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν υπάρχουν χρήματα — αλλά το ποιος τα διαχειρίζεται και ποιος επωφελείται.
Τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ δεσμεύονται να δαπανούν έως και 5% του ΑΕΠ τους για άμυνα, ενώ η ΕΕ ετοιμάζει πακέτο 800 δισ. ευρώ για την ενίσχυση της αμυντικής βιομηχανίας. Όχι για την προστασία των αμάχων, αλλά για τη διαιώνιση των συγκρούσεων. Κι όταν οι επιζώντες φτάνουν στα σύνορα της Ευρώπης, τους περιμένουν τείχη, κράτηση και άρνηση.
Η "έξυπνη ασφάλεια" περιλαμβάνει βιομετρικά δεδομένα, λογισμικά ανάλυσης κοινωνικών δικτύων και αλγόριθμους προσώπων. Στόχος: ο διαχωρισμός "αποδεκτών" και "ανεπιθύμητων". Η Γαλλία, μέσω της Civipol, δημιουργεί βάσεις δεδομένων σε αφρικανικές χώρες. Η ΕΕ χρηματοδοτεί κέντρα κράτησης και συνάπτει συμφωνίες με αυταρχικά καθεστώτα.
Οι συνθήκες κράτησης και απέλασης παραβιάζουν συστηματικά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Υπάρχουν πάνω από 1.350 κέντρα κράτησης παγκοσμίως — 400 στην Ευρώπη. Πολλά ιδιωτικοποιημένα. Εταιρείες όπως οι CoreCivic και GEO Group επωφελούνται. Οι συνθήκες είναι συχνά απάνθρωπες. Οι απελάσεις συνδέονται με βασανιστήρια, χωρισμούς και θανάτους.
Το επιχείρημα της "ασφάλειας" έχει μετατραπεί σε εργαλείο κερδοφορίας. Εφαρμόζεται πρώτα σε μετανάστες και μετά σε όλους. Η κανονικοποίηση του ελέγχου, η ιδιωτικοποίηση της επιτήρησης και η μετατροπή της κρίσης σε επενδυτική ευκαιρία συνθέτουν τη νέα αρχιτεκτονική εξουσίας.
Σε αυτό τον κόσμο, η δημόσια πολιτική μεταφράζεται σε αποδόσεις μετοχών. Οι λίγοι κερδίζουν περισσότερα. Οι πολλοί μένουν εκτεθειμένοι — με λιγότερα δικαιώματα, λιγότερη προστασία και όλο και συχνότερα, χωρίς καν το δικαίωμα να ακουστούν.